İlahi Armağan : Kinoa

And Dağlarının Yüksek Platosunun Kraliçesi Tupungato’ya Yağmuru Çağıran Şimşeğin Tanrısı’nın ilahi armağınıdır Keen-wa yani Kinoa. ‘ Çaresizlere çare olsun diye getirdim ‘ demiştir tanrı.

Kara benzeyen, tuzdan yapılmış ovanın çevresinde kinoa yetişir, Aymara ve Keçua yerlilerini kurtaran ve şiddetli ayaza dayanmalarını sağlayan kinoa.

Yedi bin yıllık bir tarihe sahip olduğu sanılan kinoa İnkalar, Aztekler ve Maya’ larda günlük yemeğin bir parçasıydı.

Kıtaya gelen Avrupalılarca kinoa ve diğer yerel gıdaların tarlaları buğday, yulaf, fasulye ve bezelye yetiştirmek için bozuldu.Ayrıca çiftçiler altın ve gümüş madenlerinde çalışmaya zorlandı.

Oysa İnkalar için o kadar önemli bir gıda idi ki ‘ kutsal’ kabul ediliyordu.İnkaların dili olan Quechua’ da ‘ chisiya mama’ yani ana gıda idi.

Her yıl kral toprağı altın bir bıçakla yarar ve ilk tohumu atardı.

Yerel festivallerde kinoanın özel bir yeri vardı.

Kolombiya ziyareti sırasında coğrafyacı Alexander von Humboldt şöyle demişti : 

Yunanlılara şarap, Romalılara buğday, Araplara pamuk ne ifade ediyorsa And Dağları yerlileri için de knee-wa aynı şeydir.

Arjantin, Bolivya, Şili, Kolombiya, Ekvator ve Peru ‘nun And Dağları bölgelerinde kinoa en olumsuz koşullarda yetişmeyi başarır. Gece sislerine, gündüzün 40 dereceyi bulan sıcaklıklarına dayanır.Yüksek rakımda yetişen bir bitkidir. Denizden 3600 metre ve daha yüksekte yetişir ki buralarda oksijen az, su yetersiz ve toprak başka hiçbir gıdanın yetişmesine izin vermeyecek kadar tuzludur.

Buralarda çok zor şartlarda yaşayan yerlilerin tüm besin gereksinimini karşılayan olağanüstü ( hatta kutsal ) bir gıdadır.Yüksek proteinli, lifli, pek çok diğer vitamin ve minerali de içeren ve temel dokuz aminoasiti içeren ve gluten içermeyen nadir gıdalardan biri olan kinoa harmanı yerlilere büyük onur verir.

Platoda yetişen çiçeklenmiş kinoa bitkileri monokromatik( tek renkli) bir panoramada olağanüstü bir güzellik yaratır.Harmana hazır olan bir kinoa bitkisi insandan uzundur.Mordan kızıla oradan turuncuya uzanan bir  renk yelpazesinde düğüm düğüm tomurcuklanır.

Aymara efsanesine göre yeryüzüne inen bir yıldızla konuşan bir oğlan çocuğu yıldız geri dönünce çok üzülür ve onu aramaya çıkar.Sonunda bulur ve birlikte uzun zaman geçirirler.Yıldız çocuğu besleyici ve lezzetli ‘ altın’ gıda ile besler,bu Tanrıların tahılı Kinoadır.

Günün birinde ailesini çok özleyen çocuk ayrılmaya  karar verince yıldız çocuğa bu harika tahılı ailesinin ve topluluğunun ekmesi için verir.O zamandan beri kinoa Aymara yerlilerinin temel gıdasıdır.

16.Yüzyılda İspanyol sömürgeciler Güney  Amerika’ ya ayak bastıklarında İnka kültürünü yok etme çabalarının bir parçası olarak kinoa tarlalarını yakıp yok etseler de dağlarda yabani olarak veya küçük miktarlarda gizlice yetiştirilerek varlığını sürdürmüştür.

Batı ülkelerinde günümüzde vejeteryanların ve sağlığına meraklı kişilerin çok rağbet ettiği kinoayı maalesef Bolivya ve Peru’ da And dağlarında yaşayan asıl sahipleri yüksek fiyatları yüzünden artık yiyememektedir.

Güney Amerika talanı sırasında unutturulmak istenilmiş ve büyük ölçüde unutturulmuş olan  bu tahıl 1980 lerde tekrar iki Amerikalı tarafından keşfedilip Colorado ‘ da yetiştirilmeye başlandıysa da şu an dünyadaki kinoanın %80’ inini Bolivya ve Peru üretmektedir.( Bazile et al,2016).Diğer üretici ülkeler ise Ekvator, ABD ve Çin’ dir.

Bin yıllar boyunca yerel bir ürün ve ‘köylü’ gıdası olan, maddi değeri olmayan ancak yerel kültürün, mitlerin bir parçası olduğu için İspanyol işgalciler tarafından yok edilip unutturulmak istenilen bu gıda artık Amerikalı ve Avrupalı tüketicilerce egzotik ve’ sağlıklı süper gıda’ mertebesine yükseltilmiştir..Bunun sonucu olarak da fiyatı fırlamıştır.

Bu sizleri artık kinoa üreticisinin yüzünün güldüğü ,para kazandığı gibi bir yanılsamaya sakın götürmesin.Bolivya gibi kinoa üreticisi ülkeler hala Güney Amerika’nın en fakir ve iyi gıdaya ulaşamayan ülkeleridir.Bolivya’da kinoa tüketimi 2066’dan 2011’e yüzde 34 azalmıştır. Oysa son altı yılda aynı topraklardan alınan kinoa ürünü ikiye katlanmıştır.Bunun sonucu olarak ise tarımda makineleşme, kuru toprak veriminin azalması, lama yetiştiriciliğinin azalması gibi sonuçlar toprağın stabilizasyonunu engellemekte ve haddinden fazla kinoa yetiştirmek fazladan su gereksinimi yaratmaktadır. (Hall 2016)

Kinoa’ya uluslararası pazarlarda ilginin giderek artması ve fiyatının yüksek olması üreticiye büyük bir kar sağlamamakta , ayrıca aracılara ucuza verdiği kinoası kendisine kalmadığı için  besin değeri daha düşük olan ürünlerle beslenmek zorunda kalmaktadır…Oysa bu üründen çok kar eden tüccarlar büyük paralar kazanmaktadırlar.

Ayrıca bu gıdanın kültürlerindeki  özel yeri de kaybolma tehlikesine girmektedir.

Dahası kinoa’ya olan fazla talep ve küreselleşme toprağın kullanımını da değiştirmekte ve bu gıdanın genetik tek türlülüğünü körüklemektedir.

Kinoa muhtemelen önceleri doğada vahşi olarak yetişiyordu.Yetiştirilmeye başlandıktan sonra ise ciddi morfolojik değişimlere uğradı.And insanları değişik kinoa tiplerini değişik durumlar ve gerekçeler için yetiştirdiler ve kullandılar; örneğin çorbalarda chullpi,un yapmak için coytos, taneli tahıl amaçlı reales, tuz direnci için litusaya, soğuk direnci için witullas veya achachinos, kuraklıkta cancollas, çok yüksek rakımda quellus veya sarı tohum, aşırı nemde chewecas, yüksek besin değeri gözetildiğinde ayaras, çabuk ürün almak istediklerinde ratuquis.(FAO 2013 )

Uluslararası pazarda en çok talep gören tür Kinoa Realestir ve çiftçiler daha çok verim alabilmek için tür çeşitliliğini bırakmakta ve tek tip ürün yetiştirmeye yönelmektedirler.Bu değişim ise ürünün genetik çeşitliliğini ve bununla ilişkili kültürel mirasını bozmaktadır.

Kinoa üretiminin artışı ayrıca geleneksel küçük ölçekli bedensel üretimden büyük ölçekli makineleşmiş üretime kaymaktadır.Bu da hem genetik çeşitliliği hem de doğanın görünümünü etkilerken bir yandan da toprağın doğasını da bozmaktadır.

Tüm dünyada giderek daha fazla talep edilen kinoanın yerliler için  bu tarihsel ve besinsel önemine eğilinmeli ve bu talebin sonuçlarının ne olduğunun farkına varılmalıdır.

 

Kaynaklar: 

1- ‘Superfood’s Dark Side : Increasing Vulnerability of Quinoa Farmers in Bolivia 2019 Long Yu-Global Food,Health,and Society 

2-Bazile D,Jacobsen SE,Verniau A.(2016) The Global Expansion of Quinoa : trends and limits.Frontiers in Plant Science.

3- Aleisha Hall April 21 st 2016, EssaMedia

4- Food &Agriculture Organisation of the United Nations 2013.International Year of Quinoa Retrieved from :http://www.fao.org/quinoa-2013/en/